Master Pedagogiek

Het is avond en ik ben bij Sophie op haar slaapkamer. Als ik haar vraag hoe haar dag is geweest, geeft ze niet echt antwoord. Ik hoor haar zacht “mwah” zeggen en ze trekt haar schouders op. Ik laat een stilte vallen. Dan zegt Sophie opeens: “Ik heb iets op mijn kamer waarmee ik mezelf pijn kan doen.”

In plaats van direct te reageren, wacht ik opnieuw even. Als ze niks meer zegt, reageer ik met: “Wat rot dat je dit zo sterk voelt.” Na een nieuwe stilte vraag ik wat haar zou kunnen helpen om de drang om zichzelf pijn te doen te verminderen. Sophie kijkt mij vragend aan en geeft geen antwoord.

Na een tijdje zegt ze: “Wil jij soms dat ik mezelf pijn ga doen? Andere collega’s zouden nu allemaal mijn kamer doorzoeken. Waarom doe jij dit niet?” Ik voel mijn buik samentrekken en merk dat ik het een moeilijke situatie vind. Sophie doet een duidelijk beroep op mij. De makkelijkste oplossing zou nu zijn te doen wat ze van mij vraagt. Ik zou haar ouders kunnen bellen, met hun toestemming haar kamer kunnen doorzoeken en het voorwerp kunnen afpakken.

Deze ervaring werd gedeeld door Mark, student aan de masteropleiding Pedagogiek vanuit een Ecologisch perspectief aan Hogeschool Utrecht. Hij werkt als agoog op de klinische afdeling van een GGZ-instelling in het oosten van Nederland. Wat Mark beschrijft, raakt aan de kern van zijn vak en aan de spanning tussen veiligheid bieden en relationeel nabij blijven.

Mark neemt ons mee in de complexiteit van pedagogisch sensitief reageren in een risicovolle situatie. In dit geval is het risico automutilatie. Zowel de jongere als de agoog zijn bekend met de protocollen: er wordt meestal direct ingegrepen om risico’s uit te sluiten. Deze zogenaamde ‘risicomijdende tendens’ bepaalt vaak het eerste handelen.

Maar Mark voelt intuïtief aan dat er méér speelt dan risico. Sophie doet een appel op hun relatie, op erkenning van haar autonomie en misschien zelfs op de vraag of hij haar écht ziet en serieus neemt. De situatie vraagt niet alleen om een risico-inschatting, maar ook om een pedagogische afweging. Hoe reageer je als opvoeder, hulpverlener of pedagoog op een moment waarop alles in je roept om in te grijpen?

“Ik draai Sophie en mijzelf vaster in een complexe dynamiek als zij van mij gaat verwachten dat ik moeilijke situaties voor haar oplos of overneem,” reflecteert Mark. “Ik voel sterk dat het afpakken van het voorwerp voor mij nu geen optie is. Ik ga niet in op haar hulpvraag.”

Het lukt Mark om samen met Sophie een andere afspraak te maken. Als haar drang te groot wordt, opent ze haar deur – een signaal dat er iemand bij haar komt. Hij vertrouwt op dit signaal en op hun band. Sophie accepteert het voorstel, al blijft ze zichtbaar verward achter.

Wat Mark laat zien, vraagt moed. De sensitiviteit die hij toont is superpedagogisch: hij zoekt naar wat hij als opvoeder kan doen om Sophie te begeleiden naar volwassenheid. Het gaat hem niet om controle, maar om nabijheid, afstemming en respect voor haar eigen keuzes.

Toch is de situatie spannend. Want wat als het misgaat? Pedagogisch handelen in risicovolle situaties betekent balanceren op een dun koord tussen veiligheid en vertrouwen.

De risicomijdende tendens

De neiging om risico’s koste wat kost te vermijden is diep verankerd in het systeem van jeugdhulp. Denk bijvoorbeeld aan het ‘Savanna-effect’, ontstaan na de tragische dood van peuter Savanna door mishandeling. De publieke verontwaardiging leidde tot een sterke toename van ondertoezichtstellingen en protocollen.

Het Savanna-effect is exemplarisch voor de risicomijdende reflex: er gebeurt iets vreselijks, en als reactie worden nieuwe regels opgesteld om te voorkomen dat het nog eens gebeurt. De behoefte aan controle wordt leidend, ten koste van relationele en pedagogische afwegingen.

We zeggen hiermee niet dat risico’s niet serieus genomen moeten worden. Wel willen we aandacht vragen voor wat er verloren gaat als handelen alléén nog bepaald wordt door risico-inschattingen en protocollen. Het risico-denken mag nooit het hele verhaal zijn.

Autonomiebevorderend beleid op een zorgboerderij

Lydia, student van de masteropleiding Pedagogiek vanuit een Ecologisch perspectief, werkt op een zorgboerderij. Ze begeleidt daar een meisje van 12 jaar dat met veel moeite haar plek probeert te vinden. Wat begint als een redelijk stabiele start, mondt uit in een zware periode met schooluitval, weglopen, automutilatie en depressiviteit.

Het team kiest, samen met de jeugd-GGZ, voor een koers die tegen de stroom ingaat: autonomiebevorderend beleid. Geen hekken, geen gesloten deuren, geen dwangmaatregelen.

“We wisten dat het meisje eerst nog ‘gekker’ kon gaan doen. Toch sprongen we in het diepe,” vertelt Lydia. “Ze stond op een dag midden op een N-weg waar auto’s 80 km per uur rijden. Een automobilist bracht haar terug.”

Ondanks de schrik, bleef het team bij hun koers. Ze hielden vertrouwen, ook in de meest spannende momenten. En met succes: drie jaar later gaat het meisje weer naar school, is de automutilatie verdwenen en leeft ze met perspectief.

Autonomiebevorderend beleid is geen naïeve benadering. Het vraagt om scherpe observatie, continue afstemming en vooral: het lef om op vertrouwen te bouwen.

Onverdiend vertrouwen

Lydia reflecteert op de jongeren met wie ze werkt: “Het zijn kinderen met trauma’s, hechtingsproblemen, kinderen die vaak zijn afgewezen. Hun gedrag wordt al snel als gevaarlijk ingeschat. En dan volgt dwang. Of ze worden gewoon weer naar huis gestuurd.”

Ze vindt herkenning in de woorden van Jason Bhugwandass, die schrijft over het ‘onbegrensd vertrouwen’ dat hij op een open groep voor het eerst ervoer. Niet afgerekend worden op je gedrag, maar benaderd worden als iemand die een band verdient.

Voor Lydia zit daar de kern van pedagogisch handelen: “Ik wil leven in een wereld waarin we kinderen niet afwijzen. Waarin we laten zien: ik blijf bij je, wat er ook gebeurt.”

Complexiteit zonder methode

Wie nu op zoek is naar een stappenplan voor hoe je pedagogisch sensitief handelt in risicovolle contexten, komt bedrogen uit. Het bestaat niet. De situatie van Sophie vraagt iets anders dan die van het meisje op de zorgboerderij. Pedagogisch handelen is per definitie situationeel, relationeel en moreel geladen.Er zijn voortdurend spanningen om te hanteren: tussen begrenzen en vrijlaten, tussen beschermen en vertrouwen, tussen theorie en praktijk. De vraag is niet: wat is het juiste antwoord? Maar: hoe blijf ik als professional aanwezig en nabij, ook als het moeilijk wordt?

In het essay Het kunnen uithouden. De kracht van machteloosheid (2024) beschrijft Andries Baart hoe belangrijk het is om ‘trouw te vergezellen’. Juist in situaties waarin je geen richting voelt, geen makkelijke oplossing ziet en onzeker bent over de uitkomst.

“Je hebt goede beweegredenen, maar geen zekerheden,” schrijft Baart. En dat is precies wat het werken met jongeren in complexe situaties zo moeilijk – en zo waardevol – maakt.

Studeren vanuit een ecologisch perspectief

De voorbeelden van Mark en Lydia komen voort uit onderzoeks-leergemeenschappen binnen het Instituut Ecologische Pedagogiek (IEP) van Hogeschool Utrecht. Studenten aan de bachelor- en masteropleiding Pedagogiek vanuit een Ecologisch perspectief onderzoeken hun eigen praktijk en leren balanceren op de onoplosbare spanningsbogen die pedagogisch werk kenmerken.
Wat heeft een kind écht nodig? Die vraag staat centraal binnen de ecologische pedagogiek. Als pedagogisch professional met een ecologisch perspectief kijk je met aandacht, betrokkenheid en bewustzijn van het hele ecosysteem, hun gezin, de buurt, de klas, het beleid, geschiedenis én toekomst, naar kinderen.

We zien pedagogiek als het werk van een koorddanser: steeds weer proberen om in evenwicht te blijven. Niet omdat je precies weet hoe, maar omdat je wéét dat het ertoe doet.

Ben jij een professional in de pedagogiek, het sociale domein of de jeugdhulpverlening, en wil je je verdiepen in dit soort complexe vraagstukken? Bekijk dan eens de deeltijd bacheloropleiding Pedagogiek of de master Pedagogiek aan Hogeschool Utrecht. Misschien is het ook iets voor jou.

Wat heeft een kind écht nodig? Die vraag staat centraal binnen de ecologische pedagogiek. Als pedagogisch professional met een ecologisch perspectief kijk je met aandacht, betrokkenheid en bewustzijn van het hele ecosysteem – hun gezin, de buurt, de klas, het beleid, geschiedenis én toekomst –  naar kinderen.

Elke reactie telt

De kinderen komen binnen op de BSO. Michel ziet Bram en merkt op dat hij vandaag in een andere groep zit. “Ik zie dat je daarvan schrikt,” zegt hij. Bram knikt. Michel stelt voor om straks samen even te kijken bij de andere groep. Bram ontspant. Dit is hoe sensitieve responsiviteit werkt, een kind zien en horen en inspelen op de behoefte.

Het klinkt eenvoudig: sensitief reageren. Toch is het in de praktijk vaak complex. Elk kind is anders. Elke situatie is anders. Sensitief responsief handelen vraagt om aandacht, reflectie en het vermogen om af te stemmen. Volgens pedagoog Max van Manen is het “een ontnuchterend besef dat we ernaar streven het beste te doen voor kinderen, maar vaak helemaal niet weten wat het beste is.”

Emoties zijn signalen

Wanneer Jim 's ochtends binnenkomt, wil hij zijn vader niet loslaten. Als hij weg is, kruipt Jim huilend bij pedagogisch medewerker Saskia op schoot. Zij nodigt hem uit om samen een treinbaan te bouwen. Stap voor stap betrekt ze ook andere kinderen erbij en trekt ze zichzelf langzaam terug. Jim kalmeert.

Emoties zijn signalen. Ze zeggen: ‘er is iets met mij’. Het vraagt sensitiviteit om die signalen te horen en er goed op te reageren. Saskia doet dat door nabij te zijn, mee te bewegen en vertrouwen op te bouwen.

Leren met hart, handen én hoofd

Binnen de deeltijdbachelor en master Ecologishe Pedagogiek aan Hogeschool Utrecht leer je meer dan theorie. Je leert met hart en ziel kijken naar kinderen en hun omgeving. Je verdiept je in relaties, emoties en context. En je leert hoe jouw handelen als pedagoog verschil maakt.

Masterstudent Sophie, pedagogisch beleidsmedewerker bij Kind&co ludens, deed onderzoek naar sensitieve responsiviteit: “Dankzij de master heb ik een stevig fundament ontwikkeld. We voerden een handelingsonderzoek uit dat écht beweging bracht in onze praktijk. Wat ik lees of hoor in de opleiding, koppel ik direct aan mijn werk. Die verbinding is heel waardevol.” 

Klein en persoonlijk

De opleidingen zijn kleinschalig en betrokken. Studenten komen uit het werkveld en brengen hun ervaring mee. In leerteams is ruimte voor ieders verhaal. Zo ontstaat een warme leeromgeving waarin theorie, praktijk en persoonlijke groei samenkomen.

Marieke, deeltijd bachelorstudent en pedagogisch professional bij de Boshoeve, vertelt: “Het brengt precies de verdieping waar ik naar op zoek was en biedt de theoretische onderbouwing voor wat ik al twintig jaar in de praktijk doe. Situaties, zoals die met Jim en met Bram, begrijp ik nu in een bredere context. Doordat ik signalen van kinderen eerder herken, kan ik met mijn collega’s de begeleiding gerichter afstemmen op wat ieder kind écht nodig heeft. Door bewust en kritisch te blijven reflecteren wordt mijn professionele handelen versterkt en blijf ik mijzelf ontwikkelen.”

Het kind in verbinding

Wat de deeltijdbachelor en master Ecologische Pedagogiek uniek maakt, is het brede, relationele perspectief. Je kijkt niet alleen naar het gedrag van een kind, maar ook naar de omgeving: ouders, collega’s, systemen, verwachtingen, de plek waar het kind opgroeit. Je leert verbindingen leggen en ruimte creëren voor de stem van het kind. Deze ecologische visie is nergens anders in Nederland zo verankerd in een bachelor en hbo-master. De opleiding is praktijkgericht en biedt houvast aan professionals die met beide benen in het werkveld staan.

Ook nieuwsgierig geworden?

Wil jij – net als Sophie en Marieke – met meer aandacht, kennis en zelfvertrouwen je werk doen? Bekijk dan de deeltijdbachelor Ecologische Pedagogiek op deze site.

Bronnen

• Singer, Elly en De Haan, Dorian (2021). Speels, liefdevol & vakkundig. Theorie over ontwikkeling, opvoeding en educatie van jonge kinderen (4e druk). Uitgeverij SWP.
• Van Manen, Max (2014). Weten wat te doen wanneer je niet weet wat te doen. Pedagogische sensitiviteit in de omgang met kinderen. NIVOZ.
• Korczak, Janusz (2007). Het recht van het kind op respect. Uitgeverij SWP.
• Edwards, Carolyn, Gandini, Lella en Forman, George (2010). De honderd talen van kinderen. De Reggio-Emilia-benadering bij de educatie van jonge kinderen. Uitgeverij SWP.
• Mark, Simone en Mulderij, Karel (2008). Pedagogische sensitiviteit: aanleg of aan te leren? Tijdschrift voor orthopedagogiek (47), 181-189