“We willen professionals helpen om met een ethische lens naar digitale innovatie te kijken”

Digitale innovaties kunnen professionals ondersteunen in hun werkzaamheden. Maar ze kunnen ook negatieve gevolgen hebben voor individuen, organisaties en de maatschappij als geheel. Bijvoorbeeld chatbots die jongeren gevaarlijke adviezen geven en apps waarin opzettelijk verslavende elementen zijn ingebouwd.

“Meer dan ooit hebben we behoefte aan professionals die bewust en ethisch verantwoord kunnen omgaan met digitale innovaties”, vertelt Stan van Ginkel. “Bewust ethisch handelen vereist een zorgvuldig proces van ontwikkelen, leren en reflecteren door professionals. Dat is best complex, want technologische innovaties dienen zich in rap tempo aan. Bovendien zijn er veel verschillende perspectieven, veel stakeholders betrokken en diverse disciplines vereist.”

“Digitale technologie is niet waardenneutraal. Deze herbergt altijd impliciete en expliciete waarden in zich”, vertelt Koen Smit. “Daarom moet je tijdens het ontwerpproces van digitale oplossingen de impact van ontwerp en gebruik op mens en maatschappij meewegen. Je moet niet alleen rekening houden met de waarden van directe gebruikers van de toepassing, maar ook met de waarden van indirecte stakeholders die door een digitale toepassing kunnen worden beïnvloed. Ook als zij die toepassing niet zelf gebruiken.”

Koen: “Het lectoraat Betekenisvol Digitaal Innoveren (BDI) wil met een ethische lens naar innovatieprocessen kijken en daarvoor allerlei praktisch toepasbare kennis ontwikkelen. Zodat professionals handelingsbekwaam zijn om ethisch verantwoord digitaal te kunnen innoveren, en zo de grote opgaven van de regio Utrecht beter aankunnen. Dan hebben we het over complexe opgaven zoals de energietransitie, het personeelstekort en de beperkte digitale geletterdheid van veel inwoners.”

Stan: “Professionals hebben allerlei competenties nodig om ethisch verantwoord digitaal te innoveren, zoals beroepskennis, beroepsmatig handelen en een goed ontwikkelde  beroepsidentiteit. Essentieel is dat professionals zich bewust worden van de kansen, maar ook van de negatieve kanten, van digitale innovaties voor individuen, organisaties en de bredere samenleving. Vandaar dat we vanuit ons onderzoek toewerken naar een moreel kompas voor professionals. Natuurlijk ook bedoeld voor onze studenten, de professionals in opleiding. Dan hebben we het niet alleen over ICT-professionals, maar ook over professionals in de publieke dienstverlening, zorg & welzijn en het onderwijs. Het gaat immers ook om persoonlijke en publieke waarden, zoals privacy, autonomie, solidariteit, eerlijkheid en veiligheid. Deze waarden moeten professionals op een constructieve manier kunnen vertalen naar ontwerpeisen voor technologieën zoals AI, XR, digital twins en decision mining. Ons lectoraat ontwikkelt hiervoor instrumenten en werkwijzen die hen ondersteunen bij het realiseren van ethisch verantwoorde innovaties.”

“We onderzoeken niet alleen hoe professionals digitale innovaties inzetten en welke instrumenten daarbij bruikbaar zijn, maar ook hoe je leeromgevingen zó kunt vormgeven dat ze bijdragen aan de ontwikkeling van deze competenties”, aldus Koen. “Bijvoorbeeld authentieke leeromgevingen zoals digital twins in stedelijke contexten, of AI-gestuurde applicaties in het onderwijs, waarin professionals, onderzoekers, docenten en studenten interdisciplinair samenwerken. Studenten werken bij ons aan langlopende projecten. Die knippen we op, zodat een nieuwe lichting studenten eraan kan doorwerken. Dit noemen wij het estafettesysteem. We benaderen studenten al vroeg in hun studie en proberen ze meerjarig aan ons lectoraat te verbinden.”

“Een van onze succesvolle applicaties is de Honest Mirror”, vertelt Stan. “Die leert studenten beter mondeling te presenteren, met behulp van geautomatiseerde feedback. Deze feedback, gebaseerd op onderwijskundige inzichten, kan een prachtig hulpmiddel zijn bij het aanleren van vaardigheden en competenties waarvoor veel oefening en feedback nodig zijn. Studenten uit verschillende domeinen zijn in dit project ‘in the lead’, en werken samen met onderzoekers, docenten, ethici, designers en developers. Het werkveld is enthousiast en docenten in Finland, Estland en Tsjechië willen deze applicatie gaan gebruiken voor hun studenten. De UNESCO steunt ons en wil de Honest Mirror ook internationaal gaan inzetten, omdat wij telkens rekening houden met de waarden van alle direct en indirect betrokkenen.”

De titel van de openbare les van dr. Stan van Ginkel en dr. ing. Koen Smit is Samen ethisch verantwoord digitaal innoveren. Onderzoek naar waardensensitief ontwerpen en implementeren van technologie. Het lectoraat Betekenisvol Digitaal Innoveren (BDI) is onderdeel van het Kenniscentrum Leren en Innoveren (LENI) van Hogeschool Utrecht.

Tekst: Mariek Hilhorst